Жизненный путь Якуба Адамовича Якубовского
20.04.1932 - 14.09.1998

       Память о человеке - в его словах и делах. В словах человек стремится выразить свои цели, надежды, желания, а дела - это содеянное, то, что ему удалось воплотить, в чем он реализовался. Если дела направлены к высоким целям, служат развитию общества, духовности, если в основе этих деяний жертвенность, то их творец - Личность. У Якуба Якубовского был талант организовывать свою жизнь ради высокой цели. Была способность подчинять этой цели окружающее пространство и населяющих его родных, близких, друзей, знакомых и малознакомых людей. Был талант находить интересных людей и привлекать их к своим делам. Были добропорядочность, трудолюбие и бескорыстие.
       Якуб (Куба) Якубовский родился в деревне Комаи Поставского района Витебской области. Он вырос вторым сыном из четырех в татарской семье Раисы Хасеньевны и Адама Мустафовича. При Польше окончил два класса, поэтому умел читать и говорить на польском языке. В той Комайской школе преподавали Закон Божий, и татарских детей, как и еврейских, ксёндз отпускал с уроков, но Якуб часто оставался в классе, поэтому знал "Отче наш" и другие молитвы.
       Война принесла несчастье в семью Якубовских. В 1943 году зимой во время боя партизан с немецким гарнизоном в Комаях сгорела хата, коровка в сарае и все нажитое. Семью приютили далёкие родственники-татары. Через некоторое время перебрались в местечко Видзы на Браславщину, в старую хату родственников матери. При освобождении Западной Беларуси от фашистских захватчиков шли упорные бои, фронт не раз катился через местечко. Мальчуганы были неосмотрительны и часто попадали в опасные ситуации: однажды пуля задела висок Якуба, пролетев мимо...
       В 1944 году вновь пошел в школу, в 5-й класс. Обожженные войной подростки к учёбе относились очень серьёзно, учёба для них была самым важным делом. Якуб отличался упорством и имел отличную память. Незадолго до окончания десятилетки юноша потерял зрение левого глаза - бельмо закрыло зрачок. Это несчастье сильно повлияло на формирование его характера. Тогда он определил для себя первую сверхзадачу: не отставать от здоровых товарищей в приобретении знаний и культурном развитии.
       После школы семейные обстоятельства вынудили пойти зарабатывать свой хлеб и помогать семье. Работал с 1949 года в разных школах Видзовского района пионервожатым и учителем в младших классах. Начал заочно учиться в Минском учительском институте и окончил его в 1955 году как учитель истории. За годы учительства много читал, систематически осваивал полные собрания сочинений Драйзера, Сервантеса, Льва Толстого, Достоевского и других. Увлекся эсперанто и стенографией. Тренировал память, заучивая ежедневно газели и рубайи Омара Хайама, Рудаки, Саади, Дехлеви, любил китайскую поэзию. В совершенстве знал историю древнего мира, в античности находил примеры для построения идеального государства будущего.
       В те же годы стали очевидными серьезные нарушения в работе сердца и обмене веществ. Якуб воспринял это тоже очень болезненно и еще более сосредоточился на том, чтобы не уступать здоровым людям в трудолюбии и знаниях. И эта установка вместе с присущими татарам-мусульманам добропорядочностью, ответственностью и трудолюбием стала двигателем его жизни. Всю жизнь он учился: в 1962 году окончил стационарное отделение географического факультета Белорусского государственного университета, в 1982 - заочно Минский государственный институт по специальности история и обществоведение, в 1989 - тот же институт по специальности белорусский язык и литература, и все дипломы с отличием, что, безусловно, очень радовало.
       Каждая курсовая и дипломная работа превращались в глубокое исследование, напоминающее работу над кандидатской диссертацией. Темы для работ выбирал сам, преподаватели не возражали. Особенно запомнилась курсовая, посвященная Адаму Мицкевичу. Была поднята вся доступная литература, собраны копии всех портретов поэта, иллюстрации к произведениям, многие произведения в оригинале, в том числе редкое варшавское издание "Sonety krymskie". Но самой большой ценностью в этом сборе были лекции по славянской литературе, которые читал Адам Мицкевич в Сорбонне. Якуб Адамович зачитывал нам отрывки и восхищался глубиной знания и понимания Мицкевичем славянской литературы, считал, что никто не превзошел поэта в исследовании этой литературы.
       Была еще заочная аспирантура на географическом факультете БГУ, которую Якуб Адамович окончил в 1968 году. Под руководством профессора В.Г. Завриева он провел исследования термического режима малых озер на Севере Беларуси. Однако за годы учебы в аспирантуре произошли события, которые изменили жизненные ориентиры Якуба. Он женился, родилась дочь, но главное - с 1968 года Я.А. Якубовский стал заведовать отраслевой редакцией географии, геологии и геофизики в недавно образованной Главной редакции Белорусской советской энциклопедии (так тогда называлось издательство). Главную редакцию возглавлял народный поэт БССР Петрусь Бровка, терминологическую комиссию - народный писатель Кондрат Крапива. Коллектив был охвачен энтузиазмом, творческим вдохновением. Вырабатывалась концепция универсального национального энциклопедического издания, ведь ничего подобного в других республиках СССР тогда еще не было. Возникло множество вопросов: каким должно быть соотношение белорусского и универсального материала, что должны освещать отраслевые разделы, как составить и обсудить словники и др. Условия максимально возможной в то время демократичности, мягкого руководства, минимального администрирования и бюрократизации, что утвердились не без влияния Петруся Бровки, очень благоприятствовали успешной работе. И такой факт, что главный редактор занимал кабинет Якуба Коласа, также помогал налаживанию успешной работы, потому что каждый, кто ступал на большой ковер в Коласовском кабинете, чувствовал себя наследником дела Великого Песняра.
       Перспективы участия в деле создания первой белорусской энциклопедии захватили полностью. В сравнении с ними аспирантско-диссертационные дела показались мелочными, меркантильными, они были забыты. Якуб Адамович по знаниям и опыту научных исследований был хорошо подготовлен для энциклопедической работы. Он попал в свою Судьбу: в нужное время оказался в нужном месте.
       И успехи радовали, жизнь перетекала в тома энциклопедических изданий. Сначала 12-томная универсальная БелСЭ, за которую вместе с коллегами в 1976 году получил звание лауреата Государственной премии БССР "За заслуги в возрождении национального самосознания и культуры белорусского народа". Среди других изданий любимым детищем Якуба Адамовича была пятитомная "Энцыклапедыя прыроды Беларусi" (ЭПБ), ибо в ней удалось воплотить свое видение энциклопедического издания о природе региона. Эта энциклопедия подготавливалась вместе с редакцией биологии, заведовал которой в то время земляк Якуба Н.А. Дисько. За пять лет, пока создавалась энциклопедия (вышла в 1983 - 1986 годах), лучшие ученые - геологи, географы, экологи и биологи из научно-исследовательских, академических и высших учебных заведений Беларуси - были авторами этого издания. Фактически, ЭПБ отражает состояние белорусской природоведческой науки в середине 1980-х годов ХХ столетия. После были другие издания, всего более чем в 30 энциклопедических томах стоит имя Я.А. Якубовского как заведующего редакции.
       Энциклопедический период жизни Якуба Адамовича длился 35 лет. Именно на него приходятся все годы учебы в ВУЗах. Заниматься совершенствованием своего образования и все свободное время посвящать приобретению знаний было стилем его жизни. Заботы о здоровье считал приметой дурного тона. Со временем накопилась усталость, ощущался душевный дискомфорт, как обычно случается при приближении пенсионного возраста. А тут еще в 1989 году на руках у Якуба умирает старенькая мать, которая последние 10 лет жила в доме сына. В то же время Якуб Адамович добровольно отказался от должности заведующего редакцией в пользу молодого коллеги. Этот поступок удивил и товарищей по редакции и начальство, потому что никто не упрекал его, что не справляется с обязанностями.
       Однако кризисное состояние духа было недолгим. В конце 1980-х - начале 1990-х лет открылась возможность национального возрождения белорусов и других народов, живущих на нашей земле. Якуб Адамович всегда подчеркивал, что он татарин, никогда не скрывал этого. В 1989 году он познакомился с просвещенным татарином, доцентом пединститута Ибрагимом Борисовичем Канапацким. Это знакомство стало определяющим в дальнейшей жизни. Якуб Адамович нашел себе не только саратника и единомышленника в татарских делах, но и верного друга. Вместе обсуждали планы работы по возрождению культурной и религиозной жизни в татарских общинах Минска, Минской области и всей Беларуси. Искали заинтересованных в этом деле татар, опирались на дружескую поддержку в среде белорусской интеллигенции, налаживали связи с татарами в Москве, Казани, Крыму, Литве, Польше, со студентами-мусульманами из арабских стран, которые учились в Минске. Мечтали о восстановлении Минской мечети и других разрушенных мусульманских храмов, так как к тому времени оставалась единственная в Беларуси мечеть в Ивье Гродненской области. Как личную трагедию переживали акт недавнего вандализма - уничтожение минского мизара (татарского кладбища) и подготовки на его месте площадки для спортивного сооружения.
       И вскоре появились первые успехи в татарском движении. В 1990 году было создано Общество татар-мусульман Беларуси "Аль-Китаб", президентом которого избрали директора гимназии Абубекира Шабановича, а вице-президентами - И.Б. Канапацкого и Я.А. Якубовского. В апреле 1991 года выходит первый номер ежеквартального журнала этого общества "Байрам. Татары на зямлi Беларусi" на белорусском языке. Якуб Адамович свое место и свои цели в общем деле белорусско-татарского возрождения в то время связывал с этим журналом, составителем и редактором которого он был. Издавался тогда журнал на личные средства Ибрагима Канапацкого и Якуба Якубовского.
       К моменту ухода на пенсию в 1992 году были найдены привлекательные цели в жизни, которые соответствовали тайным самолюбивым стремлениям оставить о себе добрую память. Ничего плохого в стремлении мужчины к славе нет. Всем известно, что и Данте мечтал о лавровом венке и добыл его при жизни. У Якуба Адамовича удивительно сочетались стремление к славе и гипертрофированная скромность в повседневной жизни.
       Вскоре возникла идея создания энциклопедического издания "Татары Беларусi, Лiтвы i Польшчы". Как начинается любая энциклопедия, Якуб Адамович хорошо представлял: со словника - алфавитного перечисления всех терминов, о которых будут статьи в энциклопедическом справочнике. Знания же о татарах Беларуси накапливались постепенно. Восстановление пласт за пластом полузабытой истории и культуры этого народа было возможно только с возрождением правдивой истории белорусов, в среде которых 600 лет жили татары, языком которых пользовались, сохраняя свою религию, бытовой уклад и культурные традиции. Судьба белорусских татар и коренной нации настолько тесно переплелись, что разделить их историю оказалось невозможным. Поэтому в словник энциклопедического справочника по мере работы над ним включались термины, которые, на первый взгляд, и не относились к татарам. Поэтому и первоначальное название энциклопедии несколько раз уточнялась и в конце концов трансформировалась в "Энцыклапедыю для беларускiх татар" ("Байрам", 1998, № 1, с. 70). Концепция ее была изложена уже в 1992 году в статье Я. Якубовского "Разважанне пра даведнiк аб татарах" ("Байрам", 1992, № 2, с. 71), а в № 3 за тот же год уже был напечатан словник на букву А с короткими дефинициями. Там же опубликованы и первые пробные (образцовые) статьи к этому справочнику. Интересно, что первой была помещена статья "АДАМ, первый человек, созданный Аллахом, основатель рода человеческого, проповедник и пророк (расул) Аллаха...". В этом Якуб Адамович утверждал гуманистическую основу будущего издания.
       В 1992 году сложились будущие приоритеты в жизни. Основные цели состояли в создании словника энциклопедического справочника о татарах, написании 300 пробных статей к нему и издании квартальника "Байрам". Работа по составлению словника шла не так быстро, как хотелось. Некоторые разделы требовали специального исследования и Якуб Адамович со свойственной ему отвагой начинал его сам. Так, много времени ушло на исследование тюркизмов в белорусском языке. Около полугода он провел в библиотеках, изучая вопрос, составляя картотеку по "Словарю тюркизмов в русском языке" Е.М. Шиловой, выискивая тюркизмы в пятитомном "Тлумачальным слоўнiку беларускай мовы" и т.п. Требовалось время и на составление самого словника тюркизмов с указанием источников, который содержал около 600 слов. И таких проблем было немало, а решать их чаще всего приходилось самому.
       Не все пробные статьи делал сам Якуб Адамович, но те, что он писал, максимально охватывали проблему или вопрос. Таким была статья "Жыта" ("Рожь"), потому что он справедливо считал эту культуру основой существования людей на земле белорусов, вкладывал душу и в цикл статей о пчеловодстве (бортничестве), да в каждую, которую готовил. Однако установить теперь, какие статьи написаны или составлены им, невозможно, потому что он считал недопустимым обозначить, что их готовил Я. Якубовский. Всю жизнь Якуб Адамович придерживался правила, что свои добрые дела мусульманин не должен афишировать. Если он делает их тайно и бескорыстно, то они приносят людям больше добра.
       Однако свою гражданскую позицию не скрывал. Высказывал ее и в горячей речи на митинге в защиту свободы чеченского народа во время первой Чеченской войны, и участием в других митингах оппозиции, на которых обычно держал в руках бело-красно-белый, с полумесяцем посередине, флаг белорусских татар, и преднамеренным отсутствием на официальных торжествах по поводу 600-летия поселения татар на землях Великого Княжества Литовского, ожидая какой-нибудь неприятности от официоза. Так оно и получилось: на тех торжествах не звучал белорусский язык, отчего было очень больно Якубу Адамовичу.
       Работа над журналом захватывала, хотя он и стремился временами освободиться от нее в пользу энциклопедической. Но до последних дней Якуб Адамович не оставил это дело. Достижения и недостатки этой деятельности обстоятельно исследовал уважаемый профессор Леонид Лыч ("Байрам", 1999, № 1).
       О предисловиях к каждому номеру журнала хочется сказать отдельно. Якуб Адамович обычно над ними долго думал, искал тему, хотя в основном делался обзор событий в мире, в первую очередь, в мусульманском и в Беларуси. Но всегда был лейтмотив, главная мысль, которая подавалась читателю мягко, как в проповеди. Возьмем хотя бы последнюю, в № 1 за 1998 год. Начав со способности человеческой памяти сохранять только самые яркие, праздничные эпизоды жизни, Яков переходит к вечным вопросам: для чего живем, в чем счастье человека. Для него эти вопросы связаны, потому что считал, что человек живет на земле для счастья. "Счастье приходит к каждому человеку, только не у каждого живет долго...". И в заключение, как аккорд всей его жизни: "Большое счастье быть здоровым, иметь хороших детей, исполнять свой долг - долг мусульманина". Свой гражданский долг Якуб Адамович исполнил, да здоровья уже не было, но дети - дочь и сын радовали своими успехами, теплыми отношениями, целенаправленностью, трудолюбием и искренностью.
       Якуб Адамович был очень счастлив, когда знаменитые историк А. Грицкевич и художник А. Белый вручили ему самую дорогую в жизни награду "За издание на белорусском языке квартальника белорусского общества татар-мусульман "Байрам" и активное участие в татарском и белорусском национально-культурном возрождении" - медаль Миколы Щекотихина и соответствующий диплом с внесением имени Якубовского в книгу почета "Руплiўцы твае, Беларусь" ("Деятели твои, Беларусь"). Было это 22 марта 1998 года.
       В апреле 1998 года Якуб Адамович допечатал на домашней пишущей машинке последнюю страницу словника для "Энциклопедического справочника для татар Беларуси", 10 000 терминов с дефинициями, откинулся в кресле и сказал: "Все! Выполнил!" Верил, что написанное останется и придет время, когда его труд будет востребован, и в родной ему "Белорусской энциклопедии" по его словнику будет создана татарская энциклопедия.
       Все дела были приведены в порядок, цели достигнуты. Можно было отдохнуть впервые за многие годы. Однако суждено было иное... Быстро и загадочно начала прогрессировать болезнь, диагноз прозвучал в конце июля как приговор. Врачи не оставляли никакой надежды, такой запущенной была болезнь. Переносил ужасную боль мужественно и друзьям не подавал вида, как ему плохо. За месяц до конца твердой рукой написал для родных памятку "Как хоронить мусульманина" с подробным описанием мусульманского обряда... За 10 дней до смерти переводил для "Байрама" с польского языка статью уважаемого Яна Соболевского, сидя за столом. А силы оставляли его. "Не могу!" - признался с горечью.
       Друзья-мусульмане с большими почестями похоронили Якуба Адамовича на древнем мизаре в Смиловичах, под вековой сосной, которая шумит о вечности над его последним приютом. У могилы, обложенной по татарскому обычаю белорусскими валунчиками, тропинка, и каждый проходящий останавливается здесь. Кто может, произносит молитву, кто просто молчит в задумчивости, прочитав на надгробье "Аллаху принадлежим и к нему возвращаемся".

---

---

17 апреля 2012 г. в Минске, в офисе "Таварыства беларускай мовы" прошел вечер, посвящённый 80-летию Якуба Адамовича Якубовского

ПАМЯЦІ ЯКУБА АДАМАВІЧА ЯКУБОЎСКАГА (20.4.1932 - 14.9.1998)
20 красавіка спаўнілася 80 гадоў з дня нараджэння Якуба Адамавіча Якубоўскага, энцыклапедыста, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі БССР "За заслугі ў адраджэнні нацыянальнай свядомасці і культуры беларускага народа" (1976 г.), аднаго са стваральнікаў Згуртавання татар-мусульман Беларусі "Аль-Кітаб" (1990), заснавальніка і рэдактара квартальніка "Байрам. Татары на зямлі Беларусі", аўтара словаў гімна беларускіх татар "Мы з Іманам жывем на зямлі Беларусі".


       Вечарына адбывалася пры перапоўненай аудыторыі, удзельнікаў прывітала Алена Анісім, якая адкрыла імпрэзу і адзначыла, што яна праводзіцца Таварыствам беларускай мовы ў межах кампаніі "Будзьма". У адпаведнасці з традыцыяй беларускіх татар на пачатку Мустафа Канапацкі прачытаў малітву - ясін на ўспамін аб Якубе Якубоўскім.
       Далей рэй вялі беларускі паэт Яўген Гучок і даследчыца гісторыі і культуры беларускіх татар Разалія Александровіч. Яна нагадала аб цікавым гістарычным супадзенні - Якубоўскі нарадзіўся ў 1932 годзе, калі ў Вільні пад рэдакцыяй Леона-Наймана-Мірзы Крычынскага пабачыў свет "Rocznik tatarski" - першае выданне для татараў на землях былога ВКЛ. Так што дзейнасць Якуба Якубоўскага як стваральніка квартальніка "Байрам. Татары на зямлі Беларусі" была як бы прадвызначана. Разалія перадала цёплыя вітанні ўдзельнікам ад народных паэтаў Ніла Гілевіча і Рыгора Барадуліна, i іх жаль, што не могуць прысутнічаць з-за стану здароўя.
       Вялікую цікавасць сабраўшыхся выклікала ўяўнае інтэрв'ю з Якубам Адамавічам, калі на 10 пытанняў Разаліі Александровіч вытрымкамі з прадмоў да "Байрама" ад імя галоўнага рэдактара адказвала яго жонка, Тацяна Якубоўская. На апошняе пытанне пра крэда адказ Якуба Якубоўскага быў такі: "Трэба знайсці сабе занятак, які пакіне след у памяці нашчадкаў. Трэба працаваць так, як быццам ты будзеш жыць вечна, але жыць так, як быццам сёння памрэш і ўжо нічым не паправіш сваіх правінкаў-грахоў. Свае добрыя справы мусульманін не павінен афішыраваць, калі ён робіць іх патаемна і бескарысліва, то яны прыносяць людзям найбольш дабра".
       Гісторык, даследчык нацыянальнага адраджэння на Беларусі Леанід Лыч выказаў занепакоенасць, што да гэтага часу не з'явілася асоба, якая змагла бы прадоўжыць справу Якуба Якубоўскага, што зараз назіраецца заняпад нацыянальна-культурнага руху сярод татар, аднак надзея на яго адраджэнне не згасае.
       Акадэмік Радзім Гарэцкі ўзгадаў аб сумеснай плённай працы з Якубам Якубоўскім як загадчыкам рэдакцыі геаграфіі, геалогіі і геафізікi па стварэнні "Энцыклапедыі прыроды Беларусі", ён ацаніў гэтае выданне як унікальнае, да гэтага часу не страціўшае сваёй вартасці як крыніца звестак аб розных галінах прыродазнаўчай навукі ў Беларусі.
       Калега па рэдакцыі ў Беларускай энцыклапедыі Ігар Афнагель распавёў пра сумесную працу, адзначыў, што Якуб Адамавіч быў выключна дэмакратычным, эрудзіраваным, выдатна падрыхтаваны для энцыклапедычнай працы, з якім было працаваць цікава і павучальна. Ігар Яўгенавіч засведчыў, што ідэя стварэння "Энцыклапедыі прыроды Беларусі" належыла менавіта Якубоўскаму, ён здолеў яе увасобіць па сваёй задумцы.
       Паэт Васіль Жуковіч прачытаў шчымлівы верш "Быў святлом ён гаючым", прысвечаны светлай памяці Якуба Якубоўскага. На вечарыне гучала шмат паэзіі - вершы Рыгора Барадуліна, Яўгена Гучка, пераклады Міхася Маліноўскага, хоць і абмяркоўваліся сур'ёзныя пытанні, але гэта надавала дзеі лірычны настрой. Міхась Міхайлавіч у сваім выступе распавёў пра сяброўства і дапамогу Якуба Адамавіча ў яго выдавецкіх справах, падараваў сям'і свае кнігі, у якіх ёсць успамін пра Якубоўскага.
       Мастак Алесь Цыркуноў прэзентаваў створаны з нагоды 80-х угодкаў з дня народзінаў партрэт Якуба Якубоўскага, на якім усе ўбачылі ўзнёслы, светлы, духоўны вобраз шляхетнага інтэлігента, які з надзеяй углядаецца ў будучыню, а за ім на старажытным мізары пакаленні продкаў, што палеглі на зямлі беларусаў у змаганні за яе волю, з постаццю прывіда, які нагадвае Вялікага Беларуса, што ўсё яшчэ блукае ў пошуках лепшай долі.
        Выказваліся з успамінамі таксама сябры, што вучыліся разам з Якавам Адамавічам ва універсітэце, цяпер самі выкладчыкі універсітэтаў - Анатоль Лепешаў і Ядвіга Аношка, сябра у палявых даследаваннях на азёрах Беларусі геолаг-навуковец Валерый Ярцаў, калега па энцыклапедыі Галія Фатыхава, якую шанаваў Якуб як адзінаверку. Гісторык і старшыня суполкі "Спадчына" Пятро Русаў зацікавіўся набыткамі Якубоўскага як даследчыка беларуска-татарскіх дачыненняў на Беларусі. Зарына Канапацкая распавяла пра сяброўскую супрацу яе бацькі Ібрагіма Канапацкага і Якуба Якубоўскага.
       Многа цікавых успамінаў аб сяброўстве з Якубам Адамавічам узгадаў Яўген Гучок, свае цёплыя адносіны да сябра ён увасобіў у новым вершы:


       На заканчэнне вечарыны прагучаў гімн беларускіх татар на словы Якуба Якубоўскага "Мы з Іманам жывем на зямлі Беларусі", музыку да якога напісала татарская кампазітарка Дзінара Мазітава, якой было тады 12 гадоў.

---

Матэрыялы вечарыны


       Гаворка пойдзе пра выдатнага навукоўца-рэдактара-энцыклапедыста Якуба Якубоўскага, якому гэтай вясной споўнілася б восемтдзесят.
       Сёння, захлыснутыя магутным валам інфармацыі, мы пачуваемся ніякавата, як з ёю саўладаць. Таму цікава звярнуцца да мудрага досведу мудрага чалавека, аднаго з пачынальнікаў беларускай энцыклапедычнай веды. Такіх людзей філосафы - будзем спалзявацца, яны ёсць сярод нас - вызнаюць так: класічная душа. Няхай я загіну, але няхай жыве ісціна - вось галоўны прынцып класічнай душы. Спраўдзіць жа ісціну льга пры ўмове, што мы суадносім, сувымяраем сябе з чымсьці вышэйшым, сутнастным - ens a se. Гэта ўжо мудрасць усечалавечай культуры.
       Так, яшчэ на золку сусветнай філасофіі для старажытных грэкаў "неба было асаблівым, гарманічна ўладкаваным прадметам, назіраючы які можна ўвесці парадак у неўпарадкаваныя і разбураныя рухі чалавечай душы. Стан чалавечай душы ў часе разбураецца. Аднак, як я казаў вам, і рассыпаны на тысячы аскепкаў, ён можа быць прыведзены ў парадак сувяззю чалавека з якойсьці гармрніяй. Не з гармоніяй, якую ён адкрывае, а з гармоніяй, якая ўжо ёсць наглядна і фізічна, даступная агляду" (Мераб Мамардашвілі. Мой опыт не типичен. СПб., 2000. С. 81 - 82). Магчыма, і задоўгая цытата, але яна вельмі слушная для разумення высокіх праяў чалавечай дзейнасці, у тым ліку мыслядзейнасці, якой абавязана тварэнне энцыклапедый.
       Шматтомныя энцыклапедыі рыхтуюцца цэлымі калектывамі - аўтарскімі, рэдактарскімі, выдавецкімі. А прафесіяналізм энцыклапедыста - гэта не "усёведанне", як нам здаецца, а перш-наперш веданне таго, што і як трэба рабіць, каб бездакорна аўтарытэтная энцыклапедыя (такі яе статус), кожны фаліянт якой лашчыць рукі сваёй важкасцю, стала зборам, зводам назапашаных і - вельмі істотна - сістэматызаваных, структураваных, прыведзеных у парадак ведаў. Больш таго, каб яна спараджала ў карыстальнікаў імкненне да новых ведаў, да самастойнай думкі, да непадробных духоўных каштоўнасцей. А для гэтага трэба аддаць ёй талент адкрывальніка і талент самазабыўных пошукаў ісціны. Гэта сапраўдныя таленты Якуба Якубоўскага, энцыклапедыста сярод энцыклапедыстаў.
       Зрэшты, калі каго і можна назваць усёведам, дык якраз Якуба Адамавіча (які меў, дарэчы, тры вышэйшыя адукацыі - гістарычную, геаграфічную, філалагічную). Яго акадэмічную дасведчанасць, яго жыццёвую абазнанасць трэ' было б характарызаваць таксама па-класічнаму - вучонасць, многавучонасць, ды цяпер так не гавораць, а дарма. Вершы самых розных паэтаў, напрыклад, ён мог чытаць напамяць, не стамляючыся - сутак не хопіць. Проста дзіва, што пры такой нагружанасці ўсялякімі сэнсамі, тлумачэннямі, весткамі ён зберагаў чысцюткаю свежасць успрымання. Бывала, гаворанае-перагаворанае, чытанае-перачытанае, а ён, той яшчэ гарэзнік, ажыўляў яго іскрынкамі, бліскаўкамі іроніі дый пяшчотнай самаіроніі, што бударажылі, будзілі думанне. Дасціпнасцю, вынаходлівасцю ў слове скараў усіх, што бойкую кампанію, што паважную аўдыторыю. Яго трапна-нечаканыя параўнанні, асацыяцыі, парадоксы былі роднасныя мастацкім тропам і шкада, што ніхто не здагадаўся іх запісваць. Яго гумар свяціўся глыбокай інтэлектуальнай культурай, чаго не падробіш, не з'імітуеш. Глыбока інтэлектуальным быў увесь воблік гэтай абаяльнай у сваёй цэласнасці асобы.
       Вось тут мы вернемся да зорнага неба. Тварэнне энцыклапедыі, па сутнасці, змястоўна неабсяжнае, як і прастора над намі. Лічыцца справядлівым меркаванне фізікаў пра расшырэнне сусвету, а сучасная філасофія цвердзіць мыслёвае і псіхалагічнае расшырэнне чалавека праз тэксты, праз мову навуковага і ўсякага іншага пазнавальнага апісання: яркія кнігі Герберта Маршала Мак-Люэпа "Галактыка Гутэнберга", "Разуменне медыя. Знешнія расшырэнні чалавека" (абедзве 1963) - назвы гавораць самі за сябе.
       Далей, калі мы пагодзімся з прабацькамі еўрапейскага мыслення, што неба "гарманічна ўладкаваны прадмет", які служыць нам узорам адмыслова прыводзіць у парадак зямныя, тутэйшыя справы, то бясспрэчна, што энцыклапедыя павінна быць узорна ўпарадкаваная і што гэтая ўпарадкаванасць уздымае яе змястоўна на ўзровень шматсэнсавага сінтэзу. Прычым, не забываем, што шукаем - дамагаемся гармоніі, у якой тоіцца ісціна.
       Лёгка гэта казаць, ды не лёгка рабіць. Вывучку мець - трэба, эрудзіцыю мець - добра. Але, вялікая рэдкасць, мець дар згледзіць ідэю, натхніцца ідэяй. Мы часта прымаем за ідэю спакушальную ілюзію, фантазм. А ідэя, праз якую мы спасцігаем гармонію фізічную і метафізічную і тады - гармонію ў саміх сабе, даруецца ў адзінкавыя хвілі. Або людзям, абраным лёсам мысліць ідэямі. Якуб Якубоўскі і быў з такіх абраннікаў.
       Ён бачыў і прадбачыў ідэю ўсю адразу, цалкам, менавіта ў гарманічным адзінстве. Яна прыходзіла яму жыванароджанай, уцялесненай, напоўніцу шматгалосай. Гэта не містыка. Такую дзівосную магчымасць работы нашай свядомасці Імануіл Кант тлумачыў, даслоўна, як ненаўмысную геніяльнасць. Чуць, бадай, неспадзявана? Ненаўмасная геніяльнасць - глыбінная і аб'ектыўная, а не суб'ектыўная праблема тэорыі пазнання. Крышку ўвагі. Усе сілы ў свеце дзейнічаюць у паслядоўнасці, але адначасна яны непарыўна і непадзельна ўзаемазвязаны між сабой, таму на кожным кроку паслядоўнасці іх узаемасувязь ужо іншая, хоць узаемасувязь абавязкова застаецца. Гэта ёсць ненаўмысная каардынацыя канечнага ў бесканечным, а здольнасць ухапіць яе адразу, цалкам, у непарыўнасці і непадзельнасці ёсць ненаўмысная геніяльнасць. Яна запраграмавана прыродай у нашых галовах, хіба што галовы нашы не аднолькавыя...
       Узважым цяпер якую шырачэзную і якую складаную каардынацыю мусіць прарабіць у сваёй свядомасці энцыклапедыст. Дальбог, каму многа даецца, з таго многа і патрабуецца. Перадусім неабходна здумаць і абгрунтаваць канцэпцыю - ідэю ідэй. Матэрыялу - бездань, і дух лунае над безданню. Дзеецца тварэнне. Усё-усё павінна быць па апошняму слову навукі ўпарадкавана: разгорнутая ў прасторы і часе сістэма паняццяў і тэрмінаў, таксанаметрычная (іерархаічная) паўната прадметных груп і класаў, парадыгмальныя нормы эксплікацыі, прычынна-выніковая залежнасць. Усё-усё ў полі зроку і разам з тым навідавоку. Працуючы з артыкуламі на літару "А", думай пра літару "Я" - тая самая ўзаемасувязь, каардынацыя. Папярэдне прадуманай і ўпарадкаванай як няўхільны закон сеткай спасылак большая тэма падпарадкоўвае сабе меншую, аднак меншая мае роўныя з большай "правы грамадзянства". Ніякіх пустот, лакун, белых плямаў энцыклапедыя не церпіць. Калі дзесьці ўзнікла пытанне, у адпаведным томе, на адпаведнай старонцы забяспеч паўнацэнны адказ - самы правільны з магчымых. Нюанс, адценне - зусім не драбяза, або такая драбяза ў матэрыі энцыклапедыі, як субатамарныя часціцы ў фізічнай матэрыі. Энцыклапедыста ўвогуле можна спадобіць незвачайнаму даследчыку, які спраўна карыстаецца заадно і тэлескопам, і мікраскопам. Такі вось універсалізм.
       Скажуць, на тое яна і спецыялізацыя, каб "кожны на сваім месцы..." Так, але сапраўдны энцыклапедыст, зноў жа ў класічным разуменні, і вялікае, і малое абавязкова праводзіць праз сябе. Якаў Адамавіч быў, вобразна кажучы, ды не вобразна, а насамрэч і дойлід-праектант, і інжынер-распрацоўшчык, і сам жа муляр, тынкоўшчык, сталяр-чырвонадрэўшчык. Думаецца, хораша праявілася ў тым і нацыянальная рыса беларускіх татараў, якую так годна ўвасобіў сабою Якуб Адамавіч.
       Хто сачыў за будзённым чарнарабочым рэдактарствам Якуба Адамавіча, той прызнае, што доля стваральніка энцыклапедыі не для слабых духам, а як для яго, дык шчаслівая. Што ён быў адораны бачыць і прадбачыць ідэю як гарманічнае адзінства, можна засведчыць і далікатнымі фактамі: яго дачка Яўгенія - архітэктар, а сын Канстанцін - канструктар у галіне самалётабудавання. Ім гэтак жа выпала жыць і працаваць з навукова-творчымі ідэямі. Шчасліва перадалося. Высакародная сям'я. Адухоўленая працавітасць яе ўнутрана мацавала. Жонка Якава Адамавіча, Таццяна Васільеўна, кандыдат геолага-мінералагічных навук, таксама агорала непад'ёмнае, чаго вымагалі падбор-адбор і аналітычная апрацоўка матэрыялу па выкапнёвых раслинах. Мужавых аднадумцаў яна ўважае і за сваіх аднадумцаў, тактоўна і зычліва памагае ім у мерапрыемствах, якія, душою знае, радавалі б яго душу.
       Замыслаў Якуб Адамавіч выношваў у душы бясконцасць. Дзяліўся ён імі на зайздрасць шчодра, шчыра. Яны былі, канешне, арыгінальныя, але пры тым, што называецца, канструктыўнымі і прадуктыўнымі. Будаваў Якуб Адамавіч не на пяску.
       Ён узначальваў рэдакцыю геаграфіі і геалогіі выдавецтва "Беларуская энцыклапедыя" (тады "Беларуская Савецкая Энцыклапедыя") з самага першага тома. Розум і сэрца рэдакцыі. Рухавік рэдакцыйнага працэсу. А яшчэ яго чынны гаспадар, бо ўсё тут пачыналася з Якубоўскага і сыходзілася на Якубоўскім. За ўдзел у выданні ўніверсальнай 12-томнай энцыклапедыі Якуб Якубоўскі ўдастоены Дзяржаўнай прэміі БССР за 1976 год.
       Ён жа быў галоўным ініцыятарам, ідэйным стратэгам і арганізатарам унікальнага выдання "Энцыклапедыя прыроды Беларусі" у пяці тамах, аналагаў якой няма на ўсёй постсавецкай тэрыторыі. Калектыў яе стваральнікаў таксама ўдастоены Дзяржаўнай прэміі (а яму-то "па заканадаўству" другі раз атрымаць было не дазволена). Калі мы хочам вучыцца валодаць інфармацыяй, не толькі расшырацца, а менавіта валодаць інфармацыяй, то варта ўгледзецца ў форму, у структуру, з якімі паўстала ў гэтых тэкстах, апісаннях наша прырода. Тут усё арганічна, адзінства ў множнасці і множнасць у адзінстве. Тут і трысцінка - рэпрэзентатаўны факт. А чалавек, вядома, - паскалеўская трысцінка, якая розумам абдымае сусвет.
       Энцыклапедыі - жывыя арганізмы. І як жывыя арганізмы яны з гадамі старэюць. Але старасць энцыклапедыі - асаблівая старасць. Яна заўсёды хвалюе, яна заўсёды для нас каштоўнасць. У старой энцыклапедыі можна дазнацца пра тое, чаго не дазнаешся больш нідзе. Дый гаворыць яна з намі так, як мы гаварыць і слухаць паадвыклі.
       Хай не пакрыўдзяцца нашы найноўшыя энцыклапедысты, але ўзровень Якуба Якубоўскага становіцца як бы сімвалічным, каб быць на ўзроўні сучаснай энцыклапедычнай веды. Не тое, што камусьці не стала таленту, адукацыі (мы ўсе ого як адукаваныя), рупнасці, апантанасці. Відаць, няпроста адкрываецца прызванне служыць ісціне дзеля ісціны. Тым больш, што ўсясільны інтэрнет пачувае сябе вышэйшай гасподай пазнання. Вышэй, усё ж, гэты мудры досвед Якуба Якубоўскага пазнаваць праз угляданне ў тое бесканечнае, што над намі.

Уяўнае інтэрв'ю з Якубам Адамавічам

       Якуба Адамавіча Якубоўскага няма з намі ўжо 14 гадоў. Ушаноўваючы памяць яго як беларускага географа, гісторыка, філолага, энцыклапедыста, дзеяча беларускага і татарскага адраджэня 90-х гадоў мінулага стагоддзя, мы маем магчымасць паразмаўляць з ім праз старонкі часопіса "Байрам" - квартальніка беларускіх татар, які на працягу 1991 - 1998 гадоў ствараў са сваімі паплечнікамі Якуб Адамавіч як галоўны рэдактар. Аўтарамі гэтага часопіса былі не толькі пасіянарныя асобы з татарскай інтэлігенцыі Беларусі, Татарстана, Польшчы, Літвы, але і выбітныя беларусы - навукоўцы, асабліва гісторыкі, літаратары і рэлігійныя дзеячы, а таксама прадстаўнікі арабскага свету. Іх агульнымі намаганнямі і спонсарскай падтрымкай сілкаваўся гэты першы ў гісторыі беларускіх татар часопіс на беларускай мове. Да кожнага нумара Якуб Адамавіч як рэдактар рыхтаваў прадмовы і ў іх узгадваў галоўныя палітычныя падзеі ў свеце, закранаў пытанні міжнароднага і грамадскага жыцця ў краінах, дзе жывуць татары, адзначаў святочныя і сумныя з'явы ў абшчынах татар-мусульман Беларусі і нават у асобных сем'ях, словам, пісаў пра тое, што яго хвалявала. Таму мы можам задаць Якубу Адамавічу некалькі пытанняў і знайсці адказы на іх ў тых прадмовах. Так як часопіс "Байрам" не выходзіць з 2003 года, і невялікікі наклад зрабіў яго маладаступным, то мы палічылі мэтазгодным нагадаць некторыя матэрыялы, што акрэсліваюць тэматыку выдання і светапоглады рэдактара.

1. Адкуль і калі з'явіліся на беларускіх землях татары?
       На зямлі высакароднага, зычлівага і працавітага народа - беларусаў жыве жменька татараў. Іх так мала, што ў звычайных даведніках колькасць не пазначаецца, бо складае каля 0,12% ад насельніцтва Беларусі.... Татары... пасяліліся на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага ў канцы ХІV стагоддзя... Прайшло ўжо 600 гадоў, як мы жывём воддаль ад сваёй былой радзімы - Паволжа і Крыма, але мы не выракліся сваёй веры - Ісламу і сваёго імя. Татары Беларусі, Літвы і Польшчы - нашчадкі тых татар Залатой Арды, якіх запрасіў Вялікі князь Літоўскі Вітаўт у 1397 годзе на вайсковую службу, якія змагаліся пад Грунвальдам поплеч з беларусамі, летувісамі, палякамі, смалянамі і іншымі воямі супраць крыжакоў, а затым і супраць іншых ворагаў Беларуска-Літоўскай Дзяржавы.

2. Калі і як узнікла згуртаванне "Аль-Кітаб"?
       Аб гэтай падзеі, што адбылася ў свята Курбан-Байрам у Іўі (1991 год, Т.В.), рэдактар часопіса паведаміў, што вялікая колькасць татараў з усіх абласцей Беларусі вырашыла стварыць Згуртаванне татар-мусульман на Беларусі ("Аль-Кітаб"), якое мае на мэце адрадзіць культуру нашага народа і пашырыць мусульманскую веру сярод татараў, падтрымліваць сувязь з нашымі супляменнікамі ў іншых дзяржавах, з нашымі братамі-адзінаверцамі. Прэзідэнтам нашага Згуртавання адзінадушна абраны Абу-Бякір Шабановіч, ураджэнец гар. пас. Іўе. Пажадаем яму і нашаму Згуртаванню плённай працы.
       Далей падаюцца цікавыя звесткі аб працы Згуртавання. Можа найважнейшай справай нашых татараў становіцца навучанне Ісламу дзяцей. У №2 "Байрама" (1992) мы друкуем першапачатковы падручнік для дзетак-мусульман. Пасля азнаямлення з ім нашай мусульманскай грамадскасці можна было бы ўзяць і з'ехацца годжам з Іўя. Клецка, Навагрудка, Гродна, Мінска і іншых гарадоў і мястэчак, каб падзяліцца вопытам навучання дзяцей, а заадно і паслухаць лекцыі па асновах Ісламу, гісторыі беларускіх татараў, абмеркаваць слоўнік і некаторыя артыкулы даведніка пра нашых татараў.
       Беларускае згуртаванне татараў-мусульман "Аль-Кітаб" не замыкаецца толькі ў сваім коле інтарэсаў. У вялікай падзеі - Першым з'ездзе беларусаў свету ў якасці дэлегатаў прынялі ўдзел Муса Канапацкі (ён сын менчука Гасана Канапацкага - патрыёта Беларусі. За актыўны ўдзел у жыцці гданьскіх беларусаў Мусу і паслалі дэлегатам у Менск), Алег Гізатулін (ураджэнец Беларусі, актыўны ўдзельнік беларускага згуртавання ў Малдове, добра ведае родную беларускую мову, вось чаму і абралі яго беларусы сваім дэлегатам), Ібрагім Канапацкі (віцэ-прэзідэнт згуртавання "Аль-Кітаб", даўно па-беларуску чытае лекцыі па гісторыі ў педінстытуце). Шмат папрацавала на беларускім тэлебачанні татарка Тамара Муха дзеля таго, каб тэлегледачы пазнаёміліся з работай Першага з'езда беларусаў у Менску.
       Разам з усімі беларусамі, з навуковай грамадскасцю рэспублікі мы адзначаем 110-годдзе з дня нараджэння выдатнага дзеяча Вацлава Ластоўскага і 75-годдзе з дня нараджэння Фёдара Янкоўскага. Гэтыя вучоныя шмат зрабілі для беларускай навукі і культуры. Яны вельмі істотна дачыніліся да культуры беларускіх татар. Глыбей і раней за іншых даследчыкаў Вацлаў Ластоўскі і Фёдар Міхайлавіч ацанілі татарскія Аль-Кітабы як крыніцы, дзе захаваліся ўсе асаблівасці беларускай гутарковай мовы 16 - 17 стагоддзяў. Мова беларусаў тых часоў чысцюткая і зусім зразумелая і так адрозніваецца ад афіцыйнай мовы дакументаў таго часу, як адрозніваецца мова беларускага пісьменніка ад канцылярскай мовы сучаснага "рускоговорящего". Гэтыя славутыя вучоныя знаходзілі маладых таленавітых хлопцаў і накіроўвалі іх на вывучэнне Аль-Кітабаў. І гэта крыніца пазнання беларускай мовы яшчэ не вычарпана. Выцлаў Ластоўскі і Фёдар Янкоўскі клапаціліся, каб татарскія юнакі маглі атрымаць вышэйшую адукацыю і развіваць татарскую культуру.

3. Якія першапачатковыя мэты былі ў стваральнікаў "Байраму"?
       Ініцыятыўная группа татараў з Мінскага грамадска-культурнага аб'яднання "Аль-Кітаб" пры Мінскім абласным аддзяленні Фонду Культуры (у 1991 годзе, Т.В. ) спрабуе пачаць выданне квартальніка "Байрам". Пра што будзем пісаць? Пра гісторыю і падзеі, да якіх дачыніліся беларускія татары, пра асновы Ісламу, пра даследчыкаў гісторыі і культуры татараў, пра заняткі і рамёствы, пра жыццё татараў у Татарстане, пра крымскіх, сібірскіх, астраханскіх, пра родных і блізкіх літоўскіх і польскіх татараў. Мяркуем друкаваць слоўнік казанскататарскіх і крымскататарскіх найбольш ужывальных слоў і выразаў. Некалькі старонак адводзім на артыкулы пра татарскую кухню, пра нацыянальныя песні і танцы.

4. Як татары Беларусі сустрэлі распад СССР?
       У апошні час адбылася падзея сусветнага значэння - распаўся Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, які быў пабудаваны на месцы Расіі - "турмы народаў" (вызначэнне У.І. Леніна) і шмат гадоў заставаўся аплотам вялікага лагеру, абгароджанага калючым дротам на працягу многіх тысяч кіламетраў. Цяпер вальней дыхаецца ўсім, у тым ліку і мусульманам.

5. Як ставіліся беларускія татары да падзей у Чачні ў 1990-ых гадах?
       На пачатку тых падзей, што абярнуліся дзвума войнамі ў гэтай каўказскай рэспубліцы, было суцяшэнне: вялікі дзякуй Аллагу, што не дапусціў увядзення салдатаў на зямлю чачэнцаў, зведаўшых царскую няволю, а пасля і дэпартацыю з родных мясцін (у час другой сусветнай вайны, Т.Я.). Цікава, што нават з вядомага верша А.С. Пушкіна "Кавказ" цэнзура (савецкая, Т.Я.) выкінула апошняе чатырохрадкоўе, бо яно было актуальна ў пасляваенныя гады. Вось яно (цытую па памяці):
       Так буйную вольность законы теснят,
       Так дикое племя под властью тоскует,
       Так ныне безмолвный Кавказ негодует,
       Так чуждые силы его тяготят
       Ад імя усіх татараў Беларусі у часопісе гаварылася, што вайна ў Ічкерыі-Чачні, вайна ў Босніі і Герцагавіне, падзеі ў Крыме засмучаюць нас. Мы душою разам з тымі, хто пакрыўджаны. Мы просім Аллага, каб скончылася вайна і людзі маглі спакойна працаваць, жыць, гадаваць сваіх дзяцей.

6. Часам Вы з гумарам падаеце вельмі сур'ёзныя рэчы, можа падацца, што вы жартуеце не да месца, але ж пазіцыю сваю адносна падзей акрэсліваеце пэўна...
       Вядома, што ўсё благое ідзе ад нячыстай сілы - шайтана. Але з нечысцю можна і трэба змагацца. 80 гадоў таму было зроблена злачынства, якому чалавецтва не дало належнай ацэнкі - гэта забойства амаль 2 міліёнаў армян - цывільнага насельніцтва - жанчын, дзяцей, старых, усіх, хто трапіў у рукі туркаў. Цяпер унукі і праўнукі тых, хто ў 1915 годзе даў загад забіваць армян, хто выконваў гэты бесчалавечны загад, усімі сродкамі, з дапамогай самай сучаснай зброі знішчэння чалавека забіваюць курдаў, якія жывуць на сваіх спрадвечных землях, але захопленых Турцыяй, Іракам і Іранам. Курды моляцца Аллагу, але сілы зла яшчэ працягваюць сваю чорную справу. Каб чалавецтва ў час армянскай бойні выступіла супраць генацыду, то можа не было б фашызму з усімі яго зверствамі, не было б зверстваў у час Грамадзянскай вайны ў Расіі, не было б ГУЛАгаў.
       І таксама зусім сур'ёзна аб тым, што вельмі хвалююць беларускіх татар справы нашых адзінакроўных братоў - крымскіх татар. Дэпартацыя татар з Крыма, якая адбылася ў 1944 годзе, была зроблена па загаду Сталіна. Многія татары, якія былі старымі, хворымі і нядужымі, памерлі па дарозе ў Сібір, Казахстан і Сярэднюю Азію. Маёмасць крымскіх татар была зрабавана. І хоць некалькі разоў друкавалі ў газетах пра рэабілдітацыю крымскіх татар, але гэта ўсё толькі словы. Ні зямлю, ні забудовы крымскіх татар не аддаюць рабаўнікі... Каб застрашыць актыўных дзеячаў-татар, нярэдка іх забіваюць. Гэта палітычная расправа пад выглядам звычайнага крымінальнага злачынства (нядаўна быў забіты Юры Бекіравіч Асманаў, якога ведалі таксама беларускія татары).

7. Які ўдзел бралі татары-мусульмане ў палітычных падзеях у Беларусі?
       У гэтым годзе (1994, Т.Я.) адбудуцца выбары прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Татар-выбаршчыкаў будзе 0,1% ад колькасці ўсіх, хто пажадае выбраць главу дзяржавы. Не мае практычна ніякага значэння, за каго прагаласуюць татары. Гэта будзе мець значэнне толькі для самаго татарына і татаркі, для яго дзяцей. Калі ён і яна могуць сказаць самаму сабе і сваім дзецям: "Я галасаваў за прыстойнага чалавека, за вольную Беларусь, за незалежную дзяржаву" то гэта і будзе тое, што патрабуе сумленне мусульманіна, абавязак грамадзяніна нашай Айчыны - Беларусі.
       І пра другое. Адбылася, дзякаваць Богу, доўгачаканая падзея - усур'ёз і надоўга абраны Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь (тады ніхто не мог і думаць, што хутка адбудзецца брутальны разгон гэтага парламента, Т.Я.). Дзяржава мае цяпер усе тры кропкі апоры - Заканадаўчы орган, Выканаўчы орган, Судовы орган. У Вярхоўным Савеце 12-га склікання татары мелі добразычлівага апекуна - Ніла Сымонавіча Гілевіча. Ён дапамог татарам выдаць кнігу С. Думіна і І. Канапацкага "Беларускія татары: мінулае і сучаснасць", якая паслужыць не аднаму пакаленню нашых супляменнікаў. Народны паэт Ніл Сымонавіч, высакародны і мудры, не адмовіць татарам у падтрымцы і цяпер і ў будучыні. Трыццатага верасня - дзень народзінаў народнага паэта і кожная татарская сям'я пашле ў думках нашаму заступніку найлепшыя пажаданні.
       Пётр Кузьміч Краўчанка, які абраны дэпутатам Вярхоўнага Савета 13-га склікання, даў згоду прадстаўляць у Заканадаўчым органе нашай краіны інтарэсы беларускіх татараў. Калі ні мясцовыя саветы, ні адміністрацыя не будуць вырашаць важныя для татарына пытанні, то тады звяртайцеся да спадара П.К. Краўчанкі - заступніка народа.

8. Раскажыце пра "Энцыклапедыю для беларускіх татараў".
       Аб энцыклапедычным даведніку для татар падрабязна напісана не ў прадмовах, а ў артыкулах, напрыклад, "Разважанне пра даведнік аб татарах" ("Байрам" № 2, 1992, с. 71- 72) . Задуманае ў 1992 годзе як энцыкдапедычны даведнік "Татары Беларусі, Літвы і Польшчы" выданне планавалася ажыццявіць за пяць гадоў, да 1997 года, да 600-годдзя пасялення татар на землях Вялікага княства Літоўскага, якое адбылося ў час яго росквіту пры Вялікім Вітаўце. Вось што планаваў Якуб Адамавіч. Пра што можна будзе прачытаць у гэтай кнізе? Пра кожны населены пункт, дзе жыве хоць некалькі татарскіх сямей. А пра вялікія і сярэднія гарады будуць звесткі па гісторыі і культуры, пра колькасць татараў цяпер і ў мінулым, пра татарскае жыццё. Асобнай увагі заслугоўваюць нашы мізары і мячэці. Клецкія татары прапануюць напісаць асобныя артыкулы пра кожны мізар, змясціць план, паказаць на ім магілы кожнага мусульманіна. Усім будзе цікава і карысна ведаць пра мячэці, як дзейныя цяпер, так і збэшчаныя нелюдзямі, зруйнаваныя, спаленыя.
       Вядома, у гэтым даведніку нямала месца зоймуць матэрыялы пра людзей. Гісторык літоўскіх татараў (так іх называюць у гістарычнай літаратуры - беларускіх і літоўскіх, Т.В.) С. Думін мяркуе, што мы належым да 300 прозвішчаў, якія ахопліваюць каля 20 тыс. нашых татараў. Пра кожнае прозвішча і будзе артыкул: калі носьбіт гэтага прозвішча ўпершыню ўпамінаецца ў якім-небудзь дакуменце, найбольш выдатныя прадстаўнікі... Патрэбны будуць артыкулы пра гісторыкаў, этнографаў, літаратараў, якія дачыніліся да даследавання і вывучэння нашых супляменнікаў, прычым нацыянальнасць, веравызнанне ці атэізм вучоных не перашкодзіць таму, каб аб іх ведалі нашы чытачы.
       Вялікая група артыкулаў будзе пра асноўныя віды заняткаў нашых татараў, пра абрады, звычкі і традыцыі, пра гістарычныя падзеі, да якіх дачыніліся татары.
       Вялікую цікавасць для нас ўяўляюць паволжскія, крымскія. касімаўскія, сібірскія (нашы татары знаходзілі ў іх падтрымку ў час ссылак за ўдзел у паўстаннях супраць рускага царызму)...
       Можа найбольш будзе артыкуаў пра пытанні, звязаныя з нашай рэлігіяй... ...усе тэмы, закранутыя ў "Аль-Кітабах" вартыя таго, каб пра іх напісаць у наш даведнік.
       Калі ж мы пастараемся, і нам дапаможа Аллаг, то знойдуцца добрыя людзі, якія дадуць сродкі для выдання добрым друкарскім спосабам...

9. Для чаго чалавек жыве, у чым шчасце?
       Чалавек жыве не дзеля юбілеяў, іншых святаў. А дзеля чаго? Калі запытаць у многіх людзей рознага узросту, рознага вопыту, адукацыі, то атрымаеш адказы: "Не ведаю", "Даў Бог жыццё, то Ён і ведае, для чаго", "Жыццё чалавеку даецца для шчасця". У "Тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы" (Мінск, 1996) сказана: "Шчасце - стан і пачуццё поўнай, найвялікшай задаволенасці". Шчасце прыходзіць да кожнага чалавека, толькі не ў кожнага яно жыве доўга. Ці то ён сам вінаваты, што не збярог яго, ці нейкія абставіны, а то і непрыяцелі абрабавалі.
       Вялікае шчасце для мусульманіна, калі ён далікатны з усімі людзьмі, з кім узаемадзейнічае ў суседстве - ці то на рабоце, вучобе, ці то па месцы жыхарства. Калі мусульманін згодна з правіламі мусульманскай маралі паводзіць сябе ў адносінах да сваіх бацькоў, да радні і сваякоў... Мець добрых дзяцей - гэта непараўнальна большае шчасце, чым матэрыяльнае багацце, знаходжанне на прэстыжнай, каралеўскай пасадзе... Вялікае шчасце быць здаровым, мець добрых дзяцей, выконваць свой абавязак - абавязак мусульманіна.

10. Ваша крэда?
       Трэба працаваць так, як быццам ты будзеш жыць вечна, але жыць так, як быццам сёння памрэш і ўжо нічым не паправіш сваіх правінкаў-грахоў. Трэба знайсці сабе занятак, які пакіне след у памяці нашчадкаў. І яшчэ: Якуб Адамавіч быў пслядоўным у выкананні такога правіла, што свае добрыя справы мусульманін не павінен афішыраваць, калі ён робіць іх патаемна і бескарысліва, то яны прыносяць людзям найбольш дабра.
       Мір Вам і міласць Аллага Усявышняга!

Ігар Яўгенавіч Афнагель

Выступленне на вечарыне, прысвечанай 80-годдзю з дня нараджэння Якуба Якубоўскага
(17 красавіка 2012 года, сядзіба ТБМ)

       Я ведаў Якуба Адамавіча і сябраваў з ім 40 гадоў, з 1958 года, калі мы былі студэнтамі геафака БДУ, да яго апошніх дзён. Мы працавалі разам у рэдакцыі геаграфіі, геалогіі і геафізікі выдавецтва БелСЭ больш за 30 гадоў. Хачу сказаць, што гэта быў незвычайны чалавек, які станоўча ўплываў на ўсіх людзей, якія сустракаліся з ім на шляхах жыцця. Пра яго вядома, што ён пастаянна вучыўся і за сваё жыццё атрымаў чатыры спецыяльнасці ў ВНУ Мінска і ўсе дыпломы былі з адзнакай. Але гэта не так значна, як яго незвычайныя чалавечыя якасці і энцыклапедычная эрудыцыя. Глыбокая ўніверсальнасць ведаў і асаблівасці яго натуры вылучалі яго і рабілі прыцягальнымі для людзей. Ён быў адданым патрыётам Беларусі, ведаў і шанаваў яе гісторыю, культуру і мову. Яго веды ў гэтых катэгорыях намного перавышалі агульнавядомыя. Беларуская мова, якой ён пастаянна карыстаўся, была сакавітай, натуральнай, літаратурна-ўзорнай і народнай у самым высокім сэнсе. Яго характарызавалі выдатныя чалавечыя якасці - дабрыня, памяркоўнасць, талерантнасць, прага да пошукаў ісціны.
       На працягу многіх гадоў Якуб Адамавіч быў загадчыкам рэдакцыі, і па майму меркаванню, быў найлепшым загадчыкам. Дасканалае валоданне беларускай мовай, веданне польскай, нямецкай, і канечне, рускай моў спрыяла яго прафесіі як энцыклапедыста. Ён як загадчык дапамагаў супрацоўнікам рэдакцыі ва ўсім і заўсёды. Калі хто-небудзь адмаўляўся рэдагаваць цяжкі або не стандартны артыкул, Якуб Адамавіч браўся за яго сам і даводзіў да ладу. Ён браў на сябе больш, чым іншыя загадчыкі. Пры падрыхтоўцы шматлікіх энцыклапедычных артыкулаў не спыняўся на палове шляху, імкнуўся палепшыць кожны артыкул да апошняга этапа падрыхтоўкі - амаль да друку. Яго энцыклапедычная дзейнасць была высока ацэнена, і ён у 1976 годзе разам з шэрагам супрацощнікаў БелСЭ атрымаў Дзяржаўную прэмію БССР за стварэнне 12-томнай Беларускай савецкай энцыклапедыі (1971 - 1976).
       Якуб Адамавіч быў адным з першапраходцаў беларускай энцыклапедычнай справы, і гэта было звязана з дадатковымі цяжкасцямі: распрацоўка тэрміналогіі, слоўнікаў, напісанне геаграфічных назваў і г. д. Усе артыкулы і ілюстрацыі тады праходзілі жорсткую цэнзуру. Вельмі цяжкай праблемай быў пошук аўтараў. Не ўсе геаграфічныя і геалагічныя тэмы былі дастаткова распрацаваныя, былі закрытыя і паўзакрытыя (географы 1930-х гадоў, або польскамоўныя і інш.). Ён быў генератарам новых ідэй у энцыклапедычнай справе. Самая выдатная яго ідэя, дасканала распрацаваная на ўсіх стадыях - пяцітомная "Энцыклапедыя прыроды Беларусі", якая і на сягодняшні дзень з'яўляецца адзінай у краінах былога СССР. Былі ў яго каштоўныя ініцыятывы ў шэрагу іншых выданняў (пра гарады Беларусі, гістарычныя выданні). Яго ўдзел у агульнаэнцыклапедычным абмеркаванні макетаў артыкулаў быў заўсёды максімальна грунтоўным, рознабаковым, часта нават разгромным (што не ўсім падабалася), што міжволі выяўляла яго вялікую эрыдуцыю ў самых розных галінах ведаў. Ён не шкадаваў свайго часу, часта працаваў на сваім рабочым месцы ў БелСЭ ў выхадныя і святочныя дні, і ні адзін з сваіх адпачынкаў не выкарыстоўваў поўнасцю. Ён часта гаварыў мне: "Ігар, у чалавека павінна быць адно хобі - праца". Гэта было яго адрозненне ад многіх супрацоўнікаў. Адзіным яго сур'ёзным недахопам было, што ён не звяртаў увагі на сваё здароўе. Мала хто ведаў, што Якуб Адамавіч з юнацтва быў інвалідам па зроку. Гэта абцяжарвала яго жыццё, прымушала карыстацца не толькі акулярамі, але часам і павелічальным шклом. А калі ён сур'ёзна захварэў, аказалася, што ў паліклініцы нават не заведзена на яго картка. Ён пражыў толькі 66 гадоў. Яго творчы патэнцыял яшчэ не быў вычарпаны і ён мог стварыць шмат новага, і гэта вельмі, вельмі шкада.
       Калі Якуб Адамавіч пайшоў на пенсію, то шмат зрабіў у справе беларуска-татарскага адраджэння. Ён быў прыхільнікам дэмакратычнага развіцця Бларусі, да самых апошніх дзён па магчымасці ўдзельнічаў у адпаведных грамадскіх мерапрыемствах 1990-х гадоў у Мінску. Разам з актывістамі татарскага руху ён стварыў і рэдагаваў часопіс "Байрам. Татары на зямлі Беларусі", які выходзіў у 1991 - 2002 годзе, напісаў верш, словы якога сталі гімнам беларускіх татар. У канцы свайго жыцця, ужо хворым, ён фактычна адзін стварыў слоўнік, падрыхтаваў і напісаў шмат артыкулаў для даведніка "Татары Беларусі, Літвы і Польшчы", які да гэтага часу знаходзіцца на стадыі рукапісу.
       І яшчэ хачу адзначыць - Якуб Адамавіч разам з Тацянай Васільеўнай стварылі выдатную сям'ю, выгадавалі дачку-архітэктара і сына-авіяканструктара, якія, працягваючы сямейную традыцыю, дасягнулі поспехаў у сваіх галінах. Я ўпэўнены, што для сваіх нашчадкаў Якуб Адамавіч будзе прыкладам у жыцці і дзейнасці, таксама як для ўсіх, хто яго ведаў. А у Якуба Адамавіча было неабсяжнае кола знаёмых, з многімі ён сябраваў на працягу ўсяго жыцця. Любіў прымаць гасцей у хаце, вельмі клапаціўся пра сваіх братоў і бацькоў, якія апошнія гады свайго жыцця, ужо нямоглыя, знайшлі прытулак у сям'і Якуба Адамавіча.
       Мы, сябры Якуба Адамавіча, памятаем яго. Ён застанецца ў гісторыі Беларусі як выдатны энцыклапедыст, патрыёт, Чалавек з вялікай літары, унікальны па сваіх ведах і якасцях.